Open The Border For Trade

By: Bikal Dhungel 

Two group of people who oppose opening up their national borders are right and left wing extremists preaching things like national sovereignty and fear of loosing national identity. What is a national identity and if it is important for our daily survival is a separate topic of discussion but opening up the border in this case means nothing other than free trade, not essentially free movement of people but of free trade.

Why free trade is important is, there is strong evidence that nations with most free trade are also the ones with highest income and high level of welfare and oppositely, countries with more protectionist trade policies are the ones with low level of income. Why free trade is a good thing is, when you have a business, your market will be large. When you have a large market, you have an incentive to be an entrepreneur. Being entrepreneur helps you to increase your income and probably you will also create jobs for others. When employment level rises, the tax collection of a country rises and it can invest in education or infrastructures which will increase the literacy rate and this again creates more educative people who might then come up with a bright idea to become an entrepreneur and this again helps the country as a whole. This will go on and on.

So the question goes why are countries reluctant to open up their borders for free trade ? This issue is much deeper than we can imagine. Normally, in developing countries, the few elites who own the local businesses are the ones who have much political influence. They know very well that, if you open the border and let foreign businesses who can produce goods efficiently come to compete with them, they will be out of business. So, they will do anything to exercise their power to stop competitors to enter the market. Who looses here are the consumers. Consumers are paying higher prices for inefficient goods. Why should they buy goods with higher prices from somebody who seems to be from their own country instead of buying cheaply from a foreigner ? With protectionism, few elites of a country profits whereas the large majority will suffer. These elites or lets say business owners talk about national sovereignty, or bring issues like cross border crimes or the disappearance of local businesses and the average citizen believes them. In most cases, these businessmen also own media companies which gives them even more power to control public opinion.

Imagine, for a small country with a population of 30 million which has a neighbouring country with1 billion people. When a single product, just a single product from this small country become successful and it can sell this to a tiny fraction of people , lets say 1% of the big country's population, which means 10 million in our calculation, the small country can create job for 1 million people if one person is is able to cover ten customers. 1 million new jobs creation is not a joke. It can transform the country overnight. So, free trade is good for two reasons: 1) it gives more incentive for potential entrepreneurs, 2) it will be cheap for home customers.

Then there are limitations. Of course you have to let the local businesses grow, but there should be a limit of time. If you subsidize inefficient local business for a long time which fails to achieve economies of scale, it is only the waste of tax payers money. On the other hand, as most of left wing extremists points, big multi-nationals with eat up small businesses. This is only partly true. Multi-nationals also create jobs locally. Evidence shows that multi-national companies have better working conditions and payments than local businesses provide because these days they have a huge pressure from international society and informed consumers will punish them by not buying their products if they fail to stick on work ethics. Moreover, this is also the opportunity for technology transfer. When a multi-national company invests in your country, it will have a spill-over effect regarding technology. The know-how can be then used later. A big business also creates another spill-over of jobs for example if a big tea producer opens a branch in a country, it needs resources, in this case tea leaves, which will then be supplied from another firm located there. So, this lead to the creation of another firm. It is true that, free trade should have conditions. In terms of negative externalities like in environmental pollution, an agreement should be done prior to free trade agreement. Other issues like consumers rights, transparency etc should also be considered.

Currently the European Union is discussing a Free Trade agreement with the US called TTIP which remains highly controversial because of its lack of transparency and because of the fear of loosing consumers rights. Environmental issues are also neglected. This has caused a huge uproar in many countries within the European Union but also in the US.

Free Trade in other parts on the other hand has worked very well. For example NAFTA ( North American Free Trade Agreement ) between the US, Canada and Mexico. It has created millions of jobs and raised Mexico to be an upper-middle income country today. The European Union itself is the largest free trade zone in the world. Before the EU was created, when goods crossed the national border, it used to be taxed coupled with other transaction costs and until it comes to the hands of consumers, the price became higher. After the EU enacted free movement of goods, capital and humans, trade has increased, goods have become cheaper and there is no hassle in the border, there are no borders anymore. Moreover, every country specialized in goods which it can produce efficiently or in economical language, where it has comparative advantage and imported goods which other country is efficient. By this way, both parties were better off. And, as a result of this, a huge market was created. Germany, the largest exporter in Europe exports 60% of its goods to other European countries today.

On the other hand, trade is also Peace. When countries trade with each other, they are less likely to fight with each other. When Germany exports high amount of goods to France, a stable, economically powerful and peaceful France is also in the interest of Germany. So, in case if France is in financial difficulty, Germany has incentive to help it. Potential of any conflict in Europe is roughly null but in developing countries, it is unfortunately high. So, trade might help them in many aspects. Concluding everything, trade is good for prosperity, good for peace and good for the well being of the whole world if everybody plays with the rule.

Cost of Fourth Grade Journalism

By: Bikal Dhungel 

This article focuses on Nepalese Journalism. 10 years ago, only a very tiny fraction of people knew how to use computers. Most of them could not afford to buy it. Today, the portion of people using computer has increased drastically. 10 years ago, one could count the printed version of newspapers and magazines. So, the majority of them published useful things mostly. Today, as the number of people using computer and internet increased, the number of news websites also increased. It is difficult to name all the news websites. Most of them are biased and based on personal opinions instead of facts based on evidences. This possess a danger of mass brain-washing. An average reader considers that whatever gets published in internet is true. Misusing this, any political party or organisation or any other individual is in a position to use it for their own profit without regarding societal consequences. Even the intellectual group spends a large amount of time reading news that is infact of no relevance.

Economically saying, this kind of activities is very bad for productivity and growth because people spend a share of their time reading these stuffs which can help them in no way. They could use this time in some productive activity. Lets take an example: You spend 3 hours a day going through such websites reading and commenting about it. It means that in a year, you spend 1095 hours. This means, 45.6 days in a year, you spend on reading such news. How did it help you ? Do you really need it ? Could you try to remember any four news from last year ? So, wasn't it a waste of time then ? I do not mean that you should not read any news. It is of course important as you should get up-to-date with what is going on in the world. But once you understand how the world functions, being updated makes less sense. If something really important happens, like the Ebola Outbreak, or Financial Crisis or a terrorist attack in New York, you will hear it from multiple people. So, you wont miss anything important. However, if you spend time on any topic for some time for example reading a book about Linear Algebra or Behavioral Psychology or Political Economy, you will hardly forget it. You can read regularly about what you are specializing in but you should question yourself, ' Is it really relevant to me what I am reading ? ' Exactly this is what I meant by Nepalese websites. I rarely find any website that is publishing news being neutral. All of them is full with negative publications which is very toxic to our mind. In the long term, this will install hate in our minds and at the end, we are much worse off.

Freedom of Press is important and press is an important organ of a functioning society. This is why Press Freedom is mostly secured by basic constitution in all democratic countries but this does not mean that everybody can publish and spread anything they wish to. For countries with diverse ethnic groups, it can cause a threat of violence which is already visible in Nepal. Some ethnic groups are bashing others for the ill policies of the past and there is really an online war going on between these groups. A normal person who follows such threads regularly will wake up one day with mind full of hate towards others and by this way, the perpetual peace might never come into existence. Understandings once broken can rarely be re-installed again.

Noone can limit the freedom of others but it should be in the mind of the individual how he/she wants to grow up, a mind full of hate and prejudice or taking the side of love.  

Stop Blaming Rich Countries

By: Bikal Dhungel 

It is not uncommon to hear poor countries blaming the rich countries of Europe and North America for their evils. Former colonies blame the colonialists for stealing their resources and dividing their nations without regarding the ethnic boundaries which is one of the main reasons of ethnic tensions today. However, we should also take note that, what was taken from colonies was only a tiny fraction of their economies. This is true that it was still not a good thing to do. But when we flip the coin and see things from other sides, we have to agree that without rich countries, the poor countries would be in a miserable situation today.

Take medicine/aspirin as an example. Aspirin was discovered by Felix Hoffmann in Germany. If rich countries had said that ' it was discovered at our place, so it will also remain at our place ', people in poor countries would continue to die at early age as they did in history. For most part of human history, humans lived between 20-30 years. Imagine the world without a Polio Vaccine, without Measles vaccine, without Antibiotics, without Anesthesia, without any treatment methods which were all discovered in western world and were transferred to the whole world. Jonas Salk, the guy who discovered Polio Vaccine decided not to patent it so that the most needy people especially in developing countries can afford it. By this way he saved millions of lives.

Take things like food production technology. Without this, people would starve to death. This level of population growth is not sustainable. Without Norman Borlaug's Green Revolution, much more people would die today due to hunger. Take education, without the education systems and materials like copies, pencils, large parts of developing world would have remained uneducated. Take Roads, without building technologies, one could never build a highway from Cairo to Cape Town. Take governance, without the good governing schemes that originated in the west, we would have more countries with conflicts. Without economical systems that took off after the book written by Adam Smith, ' Wealth of Nations' we would not have seen economic growth and prosperity.

And now think about iphones that make your life impossible without it these days. Be it of printing press, be it television, Radio, Washing Machine, Computer, Chemical Processing, Electricity, Smart Grid, Heating and Cooling Technology, Artificial Engineering, Information Technology, Nano Technology and 1000 others to name. They were all invented or discovered in "Western Countries". Being so dependent on their technologies and blaming them at the same time is self-contradictory. It however does not mean that developing countries have not contributed anything. But less. Still, when we talk about one side of the coin, it will be biased to end the story there. We should look the second part. A country or region cannot be fully good or fully bad, there are both good and bad people in the both side. 

Lets make it short, most of the discoveries that we have seen today was discovered in western countries in Europe, North America and East Asia. These discoveries have made our life easier and helped us in other forms. The western countries continue to be the innovators which is helping the whole world. So, the blame by developing countries that they are poor because the other is rich is baseless and false. Prosperity is not a zero-sum game which means one grows rich only by making other person poor. This is not true. You can become rich without making others poor. This view was only held by the communists. In communism, as everybody are kept equal, one can only grow rich by making other person poor. In other forms of governance it is not true. Everybody can become rich. Why some countries are rich and why some are poor is dealt in Development Economics but the aim of this article is to say that rich countries became rich due to their own hard work and ideas in the last few hundred years and their creativity has helped the whole world hence, poor countries should stop blaming rich countries for their misfortunes.  

Resources: Good or Bad for Poor Countries ?

By: Bikal Dhungel 

Having a huge reserve of resources implies the wealth of a country. The availability of Oil in the middle east and other parts of the world is the matter of envy for countries that don't have it. Middle Eastern nations like Saudi Arabia, Kuwait, Qatar etc have turned themselves from a desert to places with highest sky scrapers and enormous amount of wealth. Few other countries with rich natural resources have developed themselves to highest level. However, the question goes, is it good if a poor and undemocratic country is rich in resources ? Studies have shown otherwise. Countries in Africa and generally developing world, that are rich in natural resources are not the one where there is a stable economy and high human development level.

Actually it is the opposite. Countries that have resources are the ones that are unstable, violent and autocratic states. The Democratic Republic of Congo, which is rich in resources for example Coltan, a material that is used to make Laptop Computers is one of the most unstable countries in Africa. The struggle to get access to resources has left the country with deep ethnic conflict. This was first started by the French and Belgian colonialists in early twentieth century. When DRC gained independence, the colonialist type rule by president Mobutu Sese Seko was continued for 30 years. He did nothing at all to develop the country except enriching himself with the vast resources DRC had by selling it to western multinationals. To remain in power, Mr President did everything he can to suppress the people by preventing the Congolese to educate themselves and he did everything to impede economic growth. When a president of a neighboring country asked Mobutu for help when there was an uprising, he replied ' I told you not to build any roads, I have never built any roads in 30 years. If you build roads, then people to reach you to topple you down'.

Similarly, Somalia used to be a rich part with plenty of exotic fishes near its shores until the days when big western ships came and started to take their fishes. That drove small Somali fishermen out of business who eventually started being pirates. The business of being a pirate was so lucrative that if you are successful in hijacking a big ship, you can demand millions of dollars from western countries. In a poverty ridden place like Somalia where an average citizen struggles to survive, dreams of millions of dollars gave rise to gangs and thugs who involved in piracy. Well, this is a huge topic of discussion but one can take resources as the reason which gave rise to this mess.

What is happening in Niger Delta, Nigeria is nothing new for most of us. Nigeria has vast oil reserves and most of the western oil companies are operating there. Nigeria has second largest number of millionaires in Africa and is on the way to become largest. This can attributed to oil. The Nigerians on the other hand, like Somalis are struggling in their daily lives and the oil companies have also caused vast environmental disaster that has negative impacts on the lives of people living around Niger Delta. Oil has not done good in Nigeria. The list goes on and on when we take more examples.

However, we should also not forget that few countries have done better, for example Botswana. It has done better because it had a functioning democratic government that is capable to enforce law and order. Even if any country is democratic but not in a position to maintain law and order, and discovery of resources will give rise to groups, clans or gangs who will seek to take control over these resources which can cause violence or large scale conflicts. Countries like Norway, where Oil was discovered in mid twentieth century did extra-ordinarily well. Norwegian wealth is not only socially just i.e. Whole population get their share in the form of economic development or health care, they have also created a huge reserve from that income for a rainy day. When oil is finished, this reserve can continue helping them in the future.

Going back to the times of Colonization, also countries with more resources were colonized like India, Brazil or the United States. Unfortunately, most of the countries, even though they became independent from the colonialists, got even worse politicians from their own nations who continue to exploit them.

Conversely, everything else constant, countries with no natural resources are among the richest countries, like Germany, Switzerland, Denmark, Luxembourg, Singapore, South Korea and few other countries. Of course there are other factors that play an important role but these countries never had resources. Neither did they colonize other countries with an exception of Germany which had few colonies before World War I but had to give it to France or UK after Germany was defeated in World War I.

The aim of this article is to say that, when there is any discovery of resources in a poor or unstable country, it can be negative. It can give rise to more instability and harm the economic development. So, creating a functioning democracy with a capable justice system which is able to enforce law an order is a pre-requisite for a peaceful future.  

25 years of Unity

By: Bikal Dhungel 

Germany celebrates 25^th birthday of its unification. 25 years ago, the Berlin Wall was tore down and East and West Germany became one great nation.World War II left the country devastated, with ruins all over, broken families and immeasurable work waiting ahead. Those who remained, especially the women, who were later called 'Trümmerfrauen' rebuilt the broken country. Thanks to the Marshall Plan led by then American Secretary of State George Marshall who came up to the idea of re-building Europe, Germany also got a substantial amount of money which it used to reinstall the infra-structures it had before the war and few years after the war ended started to take-off its economy which grew at phenomenal rates. From early 1950s to late 1960s, the German economy grew at an average of 8% per year, which eventually made it the largest economy of Europe as it was in 1900. The economic policy of finance minister Ludwig Erhard, who later became the Chancellor will remain as one of the most successful stories of economic growth in human history. Today Germany has a solid situation with its economic foundation being a Social Market Economy which is growth promoting and at the same time socially just.

However, this country never had an easy time. When German Empire lost World War I, it lost all its colonies in Africa, a large part of its territories and had to pay reparation payments to the victors of World War I namely England and France. Then slowly, the newly formed Weimar Republic re-gained its power and became economically successful until the crisis next time. The crisis gave birth to radical leader called Adolf Hitler. Hitler became the Chancellor of Germany in 1933 and slowely installed a dictatorship and attacked Poland. It was the beginning for World War II. 80 million people lost their lives, the economic and social cost impossible to measure, Germany was again defeated. The Allied Powers, United States, Soviet Union, United Kingdom and France divided Germany into four parts where they would eventually control. The Soviet Union took eastern part of Germany whereas North, West and South was taken by others. The Americans wanted to install their own economic form of government, neo-liberal system whereas the Russians wanted Communism. In the 1950s, when people from the east immigrated to the East, the Soviets declared to build a Wall. Fearing Communism, immigration escalated and many businesses moved from east to west, two of the famous ones being Siemens and Audi who went to the state of Bavaria. The Wall was built in 1961. Families were separated, a nation was divided and the possibility of war has always been the issue which left people in both sides with a bad day sleep. People who tried to run away to the west by hot air ballon, with a ship or even digging underground holes in East Berlin were either arrested or killed. Many could make it to West Germany, many died on their way. Many who were against the state were detained and kept in prison. East Germany turned to become a totalitarian states as every other Communist state.

West Germany boomed, became one of the wealthiest countries in the world while East Germany remained deprived. The west was liberal democratic with highest degree of freedom whereas the east was a totalitarian country which limited the freedom of expression. At the same time when there was massive demonstrations in other parts of the Soviet Union, East Germany also saw a rise of uprisings starting from Leipzig to East Berlin, from Magdeburg to Rostock and from Dresden to Cottbus. And finally, the Berlin Wall was tore down. A nation had a flow of tears when people chanted ' We are one nation '. Finally, freedom and democracy won against dictatorship in the name of social justice. However, this 30 years left the country deeply divided. Today, after 25 years of unification, there is still substantial differences between East and West Germany. In the mid 90s, a solidarity tax called ' Solidaritätszuschlag ' was introduced which was aimed to finance rebuilding the east. Workers in both East and West had to pay extra 5.5% of their income as solidarity tax. It was thought that by the year 2020, the earnings and economical situation will equalize. However, 5 years before the deadline, there is still a huge difference between East and West Germany. People on eastern part earn 20% less in average than the west. This is still not the issue. One day, both parts of the same nation might be equal but the issue here is different. Freedom and Democracy will prevail. One cannot deny people the freedom of movement, freedom of expression and freedom to pursue their dreams. The youngsters of today could never feel how it is to live in a divided country by a wall, but a 15km long 'ballon stands' made in a form of wall was put in Berlin so that one sees how it was then. The ballons were set free this evening and once again, no wall, only freedom.

The German-German unification should send a signal in the whole world that division will indeed fail and unification will prevail. Also freedom will prevail and not wall, we should build bridges if we want to live in peace together.  

Books burning is killing

By: Bikal Dhungel 

" Wenn man Bücher verbrennt, man wird, am Ende, auch Menschen verbrennen " translated to english, When ones burns books, one will, in the end, burn people was once told by Heinrich Heine, a literary figure who was born in 1797 in Düsseldorf, Germany. 

Adolf Hitler, during his Nazi rule in Germany burned books that were un-German. The first book burning culture began in Berlin and soon after moved to other cities where mostly Jewish literature were burnt. The Nazis eventually killed 6 million Jews and a total of around 80 million civilians or military personnel died as a result of World War II. 

A book is a symbol of knowledge, education and enlightenment. If one does not hesitate to burn it, it might well be that the person also care less about human values. Book burning campaigns did not only took place in Nazi Germany but also in many other places from the hands of dictators who tend to see everybody who disagrees with them as a threat. Hence, burning books to install autocratic rule was a common culture. 

Nazis burned books and libraries in other countries as well. 

Chilean dictator Augusto Pinochet let books burn, Brazilian dictator Justino Alves let books burn that were subversive and the list goes on. Incidents of books burning for pure political reason happens often, for example the burning of Bible by Islamic fundamentalists or Quran by right wing extremists but burning in a mass scale as it was done in Nazi time and others, there is a strong correlation between books burning and mass murder. 

बिद्यार्थी

By: Bikal Dhungel 

बुद्ध नेपाल मा जन्मिए
बुद्धु पनि नेपाल मै जन्मिए
पहिले शान्ति को क्षेत्र, अहिले क्रान्ति को क्षेत्र 
पहिले सत्यपथ, अहिले प्रचण्डपथ

गोलो गोलो अन्डा, पुलिस को डण्डा
रत्नपार्क को बाटो, पार्टी को झन्डा
किताब कापी पसल मै छ
ब्याग मा पर्चा र ढुंगा

सौचालय को ओरिपरि प्रेमिका को नाम
मोज गर्ने उमेर हो , जांड धोक्न जाम
बि ए, एम ए, पी एच डी, नाथे के काम
बिद्यार्थी को घैटो मा, कहिले लाग्छ घाम

पढोस गरोस विद्वान होस् भनि बौ ले पढ्न पठायो
छोरा बज्रस्वाँठ पढेर को ठुलो भाछ भन्दै पुस्तकालय जलायो
घांसी दरिद्री घरको तर बुद्धि कस्तो
यो बिद्यार्थी पढेलेखे भैकन पनि दिमाग एस्तो

रक्सि खाए अंग्रेजी आउछ, झ्याप भै जाच दिन आयो
कोइसन हेर्दा सेनटिफ्ल्याट , ट्वाँवाँवाँ परि गयो
चिट चोरी डीसटिंगसन् आउछ, पढेर के काम
फेल भए सर लाई नछोड, बजा ड्याम कि ड्याम

बिद्यानस्ट भनि कसम खाएछ
भएछ गिध्या नस्ट
पढनदास त बिदेस गएछ
डुकुलंठक पो नेपाल मा विद्वान भएछ.

World Children's Day र नेपाल को शीछ्या नीति

By: Bikal Dhungel

आज World Children's Day अर्थात् बच्चा बच्ची को दिन. उनीहरु लाई शीछ्या दि उज्वल भबिस्य को ढोका खोलिदिने हरेक अभिभावक तथा सरकार को पनि कर्तब्य हो. पढ्न, लेख्न चाहिने कपि र पेन्सिल , सबै लाई थाहा भएकै कुरा केहो भने हाम्रो देश मा कसैले एउटा कलम पनि बनाउन सकेको छैन. सुन्दा अचम्म लाग्छ जाबो एउटा काठ मा लिड हालेर तेस माथि एरेजर को टुक्रा जोड्न पनि अहिले सम्म कसैले सकेको छैन होला त ? तर साच्चिकै छैन. पेन्सिल को उदाहरण के संग जोड्न चाहेको भने, नेपाली बिद्यालय मा " हामी नै बिर, हामी नै बहादुर, सबै भन्दा राम्रो देश नि हाम्रो " भनेर पढाईन्छ. अरु देश को महत्व, सौन्दर्य र हामी लाई उनीहरुको कारण ले हुने फाइदा को बारे खासै उल्लेख हुदैन. भन्न खोजेको यो हैन कि हामी बिर भएर नि जाबो पेन्सिल बनाउन सकेनौ. भन्न खोजेको, बिर भएर , प्रकृति ले दिएको सुन्दरता ले मात्र अघि बढ्न सकिदैन र प्राकृतिक स्रोत लाई उचित ढंग ले चलाउन पनि सक्नु र सिक्नु पर्छ. शीछ्या पाएर तेस बाट केहि गर्न पनि सक्नु पर्छ. पेन्सिल मा फिर्ता आउ, हाम्रो देश मा पेन्सिल पनि बन्न सकेको छैन किनभने पेन्सिल बनाउन काठ चाहिन्छ, काठ विदेश बाटै ल्याउनु पर्ने हुन्छ किनकि "हरियो बन नेपाल को धन" तालु खुइलिएको जस्तो खुइलिसकेको छ. फेरी तेस्लाई ठिक्क तेइ साइज मा काट्ने मेसिन चाहियो, त्यो पनि हामी संग छैन, मेसिन जर्मनी बाट ल्याउनु पर्ला. काठ त काटियो तर तेस भित्र लेख्न क लागि हालिने "लिड" भनिने बस्तु जुन मेरो जानकारी अनुसार लिड नभई ग्राफाइट हो. ग्राफाइट को खानी चिन, भारत र दक्षिण अमेरिका मा छन् जुन लिनलाई तेही जानु पर्ने हुन्छ. तेस
पछि पेन्सिल को टुप्पो मा हाल्न चाहिने को लागि रबर चाहिन्छ जुन लिन को लागि पनि रबर कै खानी भएको ठाउँ मा जानु पर्यो, थाइलेडं अथवा श्रीलंका . अब त्यो रबर लाई पेन्सिल को टुप्पो मा जोड्न ब्रास चाहियो. तेस्को खोजि गरि, त्यो साइज मा काटी, काठ को पेन्सिल मा राखी रबर संग जोड्न पर्यो. येति सबै त भयो, तर अब त्यो ग्राफाइट को सिन्का लाई काठ भित्र छिराउने पो कसरि. तेस्को लागि फेरी कोइ जर्मन ले बिसेस मेसिन आविस्कार गरेको होला. त्यो लिन जर्मनी जानु पर्यो. अनि बल्ल बन्छ एउटा सिसाकलम जसले हामीलाई लेख्न सिकाउछ र हामी शीछित हुन्छौ अनि सुन्दर भबिस्य को कल्पना गर्छौ.

येति एउटा सिसाकलम बन्न कती जना को सिप, दुख, आइडिया चाहिएको रहेछ त ? हामी लाई प्रकिर्ती ले कस्तो मूल्यवान चिज दिएको रहेछ त. के ति व्यक्ति हरु हाम्रा देश का थिए ? ति मूल्यवान प्रकिर्तिक स्रोत हरु हाम्रै देश मा थिए ? तेसैले, पहिलो कुरा, हामी एक अर्का मा निर्भर छौ, र त्यस कारण हामीले बिस्व लाई एक भनेर शीछ्या प्रणाली मा समेट्नु पर्यो. दोस्रो कुरा, बिदेस र बिदेशी नागरिक, चाहे त्यो जहाँ सुकैको होस्, सम्मान गर्नु सिक्नु पर्यो. तेस्रो कुरा, पुर्खा बिर भएर हामीलाई तेस्ले राम्रो हुन्छ भन्ने छैन. काटेको , रेटेको, मारेको कुरा गरेर तेस्मा गर्ब गर्न सिकाउने नेपाल को प्रणाली ले राम्रा विचार र आविस्कार हरुको पनि शीछ्या दिनु पर्यो ताकी तेस्ले हरेक बच्चा को मन मा केहि सिक्ने, केहि गर्ने, केहि पत्ता लाउने रहर बढोस जसले एक दिन तेस्लाई यथार्थ मा पनि परिणत गर्न सक्नेछ. 

बिद्यालय मा जंगबहादुर को जिबनी पढाईन्छ तर आलेकजेन्डर फ्लेमिंग ले आविस्कार गरेको पेनिसिलिन को बारे कहाँ पढाईन्छ ? गर्मि मा आगो ताप्ने , जाडो मा चिसो ढुंगा मा सुत्ने (पागल ) राजा को बारे पढाईन्छ , ग्रामबेल को टेलिफोन, गुटेनबर्ग को प्रेस, डयिमलर को गाडी र तिनीहरु कसरि आविस्कार भए आदि यित्यादी कहाँ पढाईन्छ ? अनि देश बिकाश भएन भनेर हुन्छ ? स्याउ खान खोज्ने ले बकैना को रुख रोपेर मिल्छ ? नेपाल को शीछ्या नीति कुवा को भ्यागुतो हो, कुवाको बारे त राम्रै जानकारी गराउला तर तेस बाहिर पनि ठुलो र सुन्दर संसार छ भन्ने कुरा बुझ्नु पर्छ ....

Happy World Children's Day. Still, the situation of children especially in developing countries is tragic. Over 6 million children die every year due to lack of simple and affordable interventions. For most of the children in developing countries, the most dangerous day of their life is the day they were born. Nearly 3 million children die within a month after their birth according to WHO. In course of time, they are still vulnerable to diseases and exploitation. Investing in children and protecting them from any kind of natural and unnatural threat is a key to a good society.

प्रकिर्तिक प्रकोप

By: Bikal Dhungel

स्विटजर्ल्याण्ड मा भुइचालो ले होस् या अरु कुनै प्रकिर्तिक प्रकोप ले होस्, देश को कुनै विमानस्थल काम गर्न नसक्ने अवस्था मा राजमार्ग का विभिन्न ठाउँ मा दुइ ओटा लेन छुट्याउने सानो पर्खाल झिकी तेस्लाई तुरुन्तै विमानस्थल को रुपमा प्रयोग गर्न सकिने गरि बनाइएको छ | लुजान भन्ने सहरमा आणविक हतियार प्रयोग भै युद्ध भएको खण्ड मा सहर का सबै मान्छे अट्ने बंकर छ जहाँ केहि समय को लागि पुग्ने खाने कुरा पनि राखिएको छ | एस्तो स्थिति त नआउला तैपनि उनीहरु तयारी अवस्था मा छन्. |

अब भुकम्प को खतरा रहेको काठमाडौँ को एक द्रिस्य कल्पना गरौ | ९ रेक्टर स्केल को भुकम्प गयो | घना बस्ति भएको असन मा २ लाख मान्छे पुरिएको अवस्था |अरु ठाउँ मा ३ लाख को मृत्यु | बिर अस्पताल, टिचिङ्ग अस्पताल , पाटन अस्पताल सबै भत्केको हुनाले घाइते हरुको बाटो मै उपचार | विभिन्न ठाउँ मा पुल भत्किएर नदि थुनिदा धेरै भाग डुबान मा | बिजुली को तार हरु बाटो मा लड्दा जहाँ सुकै करेन्ट लाग्ने खतरा | जमिन भासिदा खाने पानि आउन बन्द | फोहोर पानी खादा झाडा पखाला को बिगबिगी हुने पक्का | १४ लाख मान्छे घरबार बिहिन | बाटो सबै भत्किएका घर हरुले थुनिएको | त्यो दिन राति मुसलधारे पानि को बर्षा | काठमाडौँ का नाका हरु सबै बन्द हुदा खाने कुरा को व्यापक आभाब | भारत र चिन ले हवाई मार्फत खाने कुरा खसाल्दा भएको दंगा मा ४०० को मृत्यु | पेट पाल्न लुटपाट, चोरी डकैति सामान्य | औसधि को अभाब , स्वास्थकर्मी हरुको अभाब | बुढा, बृद्ध, असक्त , अपाङ्ग र टुहुरा बालबालिका को अवस्था नाजुक | एक्कासी जाडो बढ्दा हजारौ घरबार बिहिन को मृत्यु | Cannibalism को घटना सामान्य |फोहोर पानी, मरेका जनावर र लास हरुको कारण व्यापक रोग फैलिएको र महामारी को उत्पन्न | बैदेसिक सहायता ले ४ महिना पछि राहत | बाटो खुलाइएको | बाकी रहेका सबै मान्छे अन्य ठाउँ तिर पलायन | ध्वस्त काठमाडौँ को अस्तित्व नै खत्तम |

इटाली को पम्पेइ भन्ने एक ठुलो र बिजी सहर मा करिब २ हजार वर्ष अगाडी ठुलो ज्वालामुखी जादा पुरै सहर एकैछिन मा ध्वस्त भै १६००० मान्छे पुरिएका थिए | प्रकिर्तिक प्रकोप जहाँसुकै जतिसुकै बेला पनी आउन सक्छ | तेसबाट बच्न हामी तयारी अवस्था मा हुनु जरुरि छ | 

अहिले को नेपाल को आवस्यकता प्रकिर्तिक प्रकोप बाट कसरि बच्ने, नोक्सानी हुन बाट कसरि जोगिने भन्ने हो | अनि गरिबी निवारण हो, आर्थिक बिकाश हो, सिक्ष्या हो, समृद्धि हो |पहिले यी समस्या हल गरेपछि मात्र अरु तिर सोच्ने हो | छोडदिम संबिधान का कुरा | संबिधान आवस्यक छ तर भोको पेट मा प्रजातन्त्र टिक्दैन |जहाँ भोको पेट छ, जहाँ दुख छ, जहाँ दरिद्रता छ, त्यहाँ हिम्सा हुन्छ हुन्छ | जहाँ समान बेबाहार हुदैन, त्यहाँ दंगा हुन्छ हुन्छ | जहाँ सिक्ष्या छैन, त्यहाँ संबिधान एक कागज को खोस्टा मात्र हो जसलाई कसैले पालना गर्ने छैनन् | येही खोस्टा बनाउन हामीले ५ वर्ष समय शिवरात्री को आगो मा स्वाहा पारि सकेउ र आवस्यक काम मा ध्यान दिएनौ | जुन दिन त्यो प्रकिर्तिक प्रकोप साच्चिकै आउछ नत रक्षा गर्ने पशुपतिनाथ नै बाकी रहन्छन नत त्यो कागज को खोस्टा ले खान दिन्छ.

असमानता कसरि उत्पन्न हुन्छ ?

By: Bikal Dhungel 

यो प्रस्न धेरै को मन मा खड्किएको कुरा हो. कोइ धनि, कोइ गरिब कसरि हुन्छन ? तिनीहरु बीच को अन्तर कसरि बढ्छ र असमानता कसरि यथावत रहन्छ र तेस्लाई अन्त्य गर्न के गर्नु पर्छ ? सुन्दा सजिलो जस्तो लाग्ने यी प्रस्न हरु जटिल छन्, नत्र भने बिस्व मा येति धेरै असमानता किन हुन्थ्यो. सिधा, सरल भाषा मा भन्न चाहन्छु असमानता कसरि उत्पन्न हुन्छ र एस्लाई उचित ढंगले कसरि घटाउन  सकिन्छ.

एक उदाहरण लिउं, २ परिवार जो भक्तपुर जिल्ला को एक गाउ मा बस्छन . एउटा को नाम मित्तल लिउ किनकि हामीलाई सम्झन सजिलो होस् (Laxmi Mittal, richest man in the UK), मित्तल धनि परिवार हुन्, अर्को को नाम आइते. आजको दिन जनवरी १, १९०० हो. मित्तल र आइते दुवै बराबर धनि छन्, दुवै को हात मा उत्तिकै पैसा छ, एउटा घर छ, एउटा खेत छ जसबाट उनीहरु दुवैलाइ छाक टार्न पुग्छ. आइते आधा दिन खेत मा काम गर्छ, बाकि सुत्छ वा गाउ का लफंगा हरुसंग गफ गर्छ, तास खेल्छ. मित्तल पनि आधा दिन काम गर्छ तर बाकि दिन उसले किताब पढछ. त्यो किताब मा डुंगा बनाउने तरिका सिकाइएको छ. ३ वर्ष यसै गरि चल्छ. आइते को जिबन तेस्तै हुन्छ, उ खेत मा काम गरेको गरेइ हुन्छ तर मित्तल ले तेती बेला डुंगा बनाउदै माझि हरुलाई बेच्दै थप आम्दानी गर्ने बाटो खोलिसकेको हुन्छ. तेस बाट आएको पैसा मित्तल ले बचत पनि गर्न सक्ने हुन्छ. अर्को २ वर्ष बित्छ, आइते जस्ता को तस्तै , मित्तल को आर्थिक स्थिति निकै सुध्रिएको देखिन्छ. अनि दुवै जना ले बिहे गर्छन, बुढेश काल को लागि साहारा चाहियो. अनि बच्चा हरु पनि जन्माउनु पर्यो. मित्तल ले बुढेश काल को लागि भनेर डुंगा बेचेर काफी पैसा जम्मा परि सकेको छ तेसैले उसले एउटा मात्र सन्तान जन्माउने निर्णय गर्छ. आइते को थप आम्दानी हुदैन, खेत को कमाई ले खान पुग्दैन तेसैले धेरै सन्तान भए बुढेश काल मा सन्तान ले आफुलाई पालछन् भन्दै आइते ले धेरै सन्तान जन्माउने निर्णय गर्छ र ५ ओटा बच्चा पाउछ. मित्तल को खेत पनि भएको, बचत पनि भएको हुदा उसको छोरा लै उसलाई पालना बुढेश काल मा गारो नहुने कुरा मा ऊ ढुक्क छ.

दुवै का बच्चा बच्ची ठुला हुन्छन. मित्तल ले आफ्नो छोरा लाई सहर को राम्रो स्कुल मा पढाउछ . तर आइते को धेरै परिवार हुदा खान धौ धौ हुन्छ, र उसले छोराछोरिलाई पनि गाउमा ज्याला गरि काम गर्न पठाउछ र तेसकारण उनीहरु सिक्ष्या बाट बन्चित हुन्छन. मित्तल को छोरा स्कुल सकेर क्याम्पस पढ्न बेलायेत जान्छ र उच्च सिस्छ्या हासिल गरि देश फर्कानछ र राम्रो जागिर पाउछ जसले उसको जीविकोपार्जन गर्न का साथै बचत पनि गर्न पुग्छ. आइते का छोरा छोरि ज्याला नै गरि जिबन चलाई रहेका हुन्छन र उनीहरुलाई जिबन चलाउन धौधौ नै परि रहेको हुन्छ. उनीहरु पनि बुवा ले जस्तै आफ्नो बुढेश काल मा कस्ट नहोस भनेर धेरै सन्तान जन्माउने निर्णय गर्छन. मित्तल को छोरा लाइ भने बौ को जस्तै एउटा मात्र सन्तान भए पुग्ने विचार आउछ र उसले तेसै गर्छ.

तेस्को ५ वर्ष पछि आइते र मित्तल दुवै को देहान्त हुन्छ. आइते को एउटा खेत ५ जना सन्तान, नाती नातिना को लागि बाडफाड गर्दा केहि पनि बाकि हुदैन र गाउ मा ज्याला गर्ने काम पनि नभएको हुदा उनीहरु सहर पस्न बाध्य हुन्छन. मित्तल को छोरा ले उसको सम्पति पाउछ, र तेस्ले उसलाई मनग्येइ पुग्छ. यसै गरि ४-५ पुस्ता पछि मित्तल क सन्तान धनि को रुप मा चिनिनछन्. तर आइते का सन्तान गरिबी मा झन् झन् धकेलिदै गएका हुन्छन जसलाई " Poverty Trap „ भनिन्छ. असमानता को मूल यो हो. ( Note: यो कथा बाट धेरै धेरै अरु  कुरा हरु derive गर्न सकिन्छ )

अब यो कथा लाई अलिक मोडौ, मानौ आइते का नाति नातिना लाइ गाउ मै काम गर्ने अवसर नभएको हैन, उनीहरु सहर पस्न बाध्यता थिएन. गाउ मै एक ठुलो कारखाना पनि थियो. तर कारखाना का मालिक आर्को जात वा धर्म को परेछ र उसले आफ्नै जात को मान्छे लाई मात्र काम दिन्छु भनेछ जसको कारण आइतेको नाती काइते निरास हुन पुग्यो र अन्त्यमा कि खेतबारी मै ज्याला गर्ने कि सहर पस्ने निर्णय लियो. त्यो कारखाना मा काम गर्न पाएको भए काइते को कमाई राम्रो हुन्थ्यो र उसले आफ्ना छोरा छोरि लै पनि राम्रो स्कुल मा पढाउ न सक्थ्यो. तर यो भॆधभाब ले काइते लाई त्यो मौका दिएन. एसको मतलब , कुनै पनि जातिय, धार्मिक अथवा रास्ट्रीय भॆधभाब ले असमानता झन् बढाऊछ. 

तेसै गरि आइते को अर्को नाति खाइते पल्लो गाउको एक अर्को कारखाना मा गएछ र काठ ओसार्ने काम गर्छु भनेछ. ति कारखाना का मालिक जातीय भॆधभाब गर्ने खालका मान्छे त रैनछन् तर उनले खाइतेलाई काम दिन आक्मक परेछन् किनकि खाइते सारै दुब्लो देखिन्थ्यो किनकि गरिबी को कारण ले उसले पेटभरि खान पौदैनाथ्यो. तेइ कारण ले उसले गरम काम गर्न नसक्ने देखिन्थ्यो. तेसैले, त्यहाँ पनि उ चिन्तित भएर घर फर्कियो. तर ति दिलदार मालिकले खाइते लाई अर्को हलुको काम दिए. खाइतेले काम सुरु गर्यो र ऊ सारै मेहेनत का साथ् काम गर्न थाल्यो. दुर्भाग्य बस, काम गरेको ४ दिन पछि उसलाई काम मा रहेको एउटा फलामको किला बिझ्यो र Titanus भयो. र उसले काम गर्न नसक्ने भयो. नेपाल का बिकट ठाउँ हरुमा जहाँ बच्चा हरु भेला हुन्छन, त्यहाँ खोप लाउने काम गरिन्छ, प्राय त्यो ठाउँ बिद्यालय हुने गर्छ र स्वास्थकर्मी हरुलाई हाम्रो भौगोलिक बनोट को कारण ले घर घर मा गएर खोप लौन सम्वाब हुदैन. तेसैले जो स्कुल जादैन , उ Meningitis, Malaria, Titanus यित्यादी को खोप बाट बन्चित हुन्छ जसका कारण उसलाई रोग लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ. र एसले माथि उल्लेख गरिएको घटना जस्तै ति बालबालिका को भबिस्य मा पनि नकारात्मक असर पर्छ जसले उनीहरुलाई Poverty Trap बाट उम्कनै दिदैन. तेस्रो Lesson : स्वास्थ सुबिधा बाट बन्चित हुनु असमानता को अर्को कारण हो.

नेपाल एक गरिब मुलुक हो, नेपालले चाहेर पनि कति कुरा गर्न सकी रहेको हुदैन. हुम्ला मा स्याउ छ, तेस्लाई काठमाडौँमा ल्याउनु पर्छ भनेर सबैलाई थाहा छ तर ल्याउने चै कसरि कसैलाई थाहा छैन. पहाडै पहाड मा घुमाउदै हुम्ला सम्म पुर्याउनु पर्ने बाटोको लम्बाई मेची देखि महाकाली सम्म हुन्छ. हामीसंग भएको थोरै पैसा ले त्यो बाटो बनाउन सम्वाब हुदैन. र स्याउ ल्याउन का लागि अरबौ खर्च गर्नु पनि efficient हुदैन. प्लेन मा ल्याउनु महँगो पर्न आउछ तेसैले स्याउ विदेश बाटै ल्याउनु फाइदा देखिन्छ. सहर मा बस्ने मान्छे लाई त्यो स्याउ हुम्ला बाट आयो कि विदेश बाट, तेस्को मतलब हुदैन, गरिब मुलुक मा जहाँ सस्तो पाउछ त्यो किन्ने प्रबिर्ती हुन्छ. तेसैले हुम्ला मा जति स्याउ भए पनि तेस्को उपयोग गर्न सकिएको छैन तर त्यो स्रिफ भौगोलिक कारण ले नै हो र हुम्ला का मान्छे ले कस्टकर जिबन बिताउन बाध्य छन्. यो भन्नु को कारण, नेपाल को भूगोल बिकाश नहुनु को प्रमुख कारण हो र एसले पहाड मा बस्ने मान्छे लाई सहर वा तराई मा बस्ने भन्दा गरिब र असमान बनाएको छ.

आइतेको नातिले यो कुरा बुझेको छ कि सिक्ष्या ले मान्छे को जिबनस्तर बढाऊछ तेसैले ऊ अब उसको बच्चा हरुले भबिस्यमा दुख नपाउन भनेर उनीहरु लाई उच्चसिक्ष्या दिलाउन चाहन्छ. तेस्को लागि उ तराई मा बसाई सर्न राजी हुन्छ. सुरु मा उनीहरुसंग पैसा हुदैन र छोरा छोरि लाई सरकारी स्कुल मै भए पनि पढाउने निर्णय गर्छ. पहिलो दिन छोरा स्कुल बाट आयेसी खाइतेले सोध्छ, " आज के पढ़ेउ त छोरा ?" - " आज त सर नै आउनु भएन ड्याडी ". तेसै गरि १ हप्ता स्कुल जादा कुनै दिन पनि सर आउनु भएन. तेस पछि सर आउनु भएछ तर केटा केटिलाई खेल्न जाउ भनेर आफु चिया खाएर बस्नु भएछ, अनि २ बजे नै छुट्टि दिनु भएछ. तेसरी १ वर्ष बित्यो, तर ७०% पनी सर आउनु भएन, आको दिन पनि पुरै पढाउनु भएन. त्यो देखेर खाइतेले छोरा स्कुल जानुअघि भनेछ, "आज पनि सर आउनु हुदैन होला, भैगो, म संगै काम गर्न हिन“. तेसरी उसको छोरा पनि कहिले काम मा जानी, कहिले पढ्न जानी गर्दा गर्दै एस एल सी को जाच आएछ. खाइते को छोरा ले गेस पपेर पढेर जाच दिन गएछ तर दुर्वाग्यबस उ फेल भयो. गाउका अरु बिद्यार्थी हरु जो निजि बिद्यालय मा पढेका थिए उनीहरु पास भए. उनीहरु पछि क्याम्पस गए, राम्रो जागिर पाए, तर खाइते को छोरा फेरी ज्याला गरेर नै जिबन गुजारा गर्न बाध्य भयो. मतलब, सिक्ष्या नीति ले असमानता लाई निरन्तरता दी रहेको छ. जब सम्म सिक्ष्या को क्वालिटी सप्रदैन, जब सम्म सिक्ष्यक ले बिद्यार्थी को भबिस्य संग खेलबाड गर्छन, असमानता जारी रहन्छ.

बिस्वभरि नै असमानता एक जटिल समस्या हो. बिस्व को २०% मान्छे हरु संग ६०% भन्दा बढी सम्पति छ र १ अरब भन्दा बढी मान्छे अत्यन्त गरिबी को रेखा मुनि पर्छन. तथ्यांकले जनाउछ कि हरेक दिन खान नपाएर मात्र करिब १५ हजार मान्छे को ज्यान जान्छ, हामीसंग बिस्व भरिका मान्छेलाई प्रसस्त खाने कुरा हुदा हुदै पनि.

असमानता को सुरुवात तब भयो जब हाम्रा पुर्खा हरुले क्रिसि को आविस्कार गरे. Hunting and Gathering Society का बेला मानिशहरु एकछाक अथवा एक दिन का लागि मात्र अन्य जनावर मारेर खान्थे, अनि फेरी अर्कै ठाउँमा जान्थे, आहारा खोज्न धेरै हिडी रहनु पर्ने हुदा उनीहरु आफु संग केहि पनि नलिकन हिद्द्ठे तेसैले कसैको पनि सम्पति भन्ने कुरा हुदैनाथियो, सबै बराबर हुन्थे. तर जब Hunting and Gathering गर्न छोडेर जब उनीहरु एउटा ठाउँ बनाएर एउतै ठाउँमा क्रिसि गर्दै बस्न थाले, त्यहाँ कार्य बिभाजन हुन थाल्यो, अनि कामदार र खेत धनि भनेर बर्गिकरण हुन थाल्यो, अनि खेतधनि हरुले कामदार लाई सोसण गर्न थाले र उनीहरु धनि हुन थाले, एसले धनि र गरिब भन्ने चिज को आविस्कार गर्यो. येसरी मानब समाज बढ्दै गयो र त्यो गाउ, क्षेत्र हुदै संसार भरि नै छरियो, अनि तेस्ले तेरो र मेरो क्षेत्र भन्ने कुरा को बिकाश गर्यो. कसले ठुलो पर्खाल बनाउने, कसले राम्रो हतियार बनाउने यित्यादी कुरा हुन थाल्यो र मानब हरु एक अर्का संग लड्न थाले र अर्का को समान, बस्तु र जनावर प्रति आफ्नो अधिकार जमाउन खोज्न थाले. यसै गरि बिगत ५-६ हजार वर्ष मा धेरै युद्ध भयो. तैपनि असमानता को दृस्टी ले हेर्दा करिब ४०० वर्ष अगाडी सम्म पनि सारा संसार लगभग उत्तिकै गरिब वा धनि थियो. Per Capita Income को हिसाब ले हेर्दा, सन् १५०० भन्दा अगाडी करिब एक हजार वर्ष सम्म संसार को सबै भन्दा धनि क्षेत्र हाल को चिन थियो भने तेस पछि बिस्व ब्यापार को आधार मा नेदरल्यांड्स सबै भन्दा धनि थियो कि भन्ने आर्थसास्त्री हरुको अनुमान छ. तर Industrialization पछि भने यूरोपेली मुलुक हरु स्वात्तै माथि पुगे तर बाकी बिस्व भने जस्ता को तस्तै बस्यो. विविन्न आविस्कार क कारण युरोप धेरै माथि पुग्यो र तेस्ले असमानता लाई थप वृद्धि गर्ने काम गर्यो. तर युरोप भित्रै पनि धनि र गरिब बीच असमानता उत्पन्न गरायो र तेस्ले कार्ल मार्क्स / कम्युनिजम को जन्म दियो. मार्क्स ले एस्तो असमानता राम्रो हैन तेसैले देश मा भएको सम्पति जत्ति सबै मान्छेलाई बराबर रुप मा बाढ्नु पर्छ भने. सुरुमा त सबैलाई यो आइडिया राम्रो लाग्यो तर समय बित्दै जादा कम्युनिजम त खतरनाक हुने रैछ, एसले त सबै सखाप पार्ने रैछ भन्ने कुरा पुस्टि भयो. यो कुरा लाई फेरी गहिरो रुप ले बुझौ कि कम्युनिजम किन घातक हुन्छ. एसको लागि अर्को उदाहरण लिउ.

एउटा देश छ जहाँ २ जना मान्छे बस्छन. मित्तल र आइते. मित्तल दुख गरेर काम गर्छ र महिना को ३००० रुपिया कमाऊछ. आइते अल्छि छ र काम गर्न जादैन. कम्युनिजम को नीति सबैमा उत्तिकै बाड फाड गर्ने हो. भनेको मतलब, देश को ३००० रुपिया मा मित्तल ले १५०० पायो, आइते ले १५०० पायो. अनि मित्तल ले सोच्छ, " म दुख गरेर ढाड खुस्काइ काम गर्ने, अनि आधि त्यो अल्छि आइते लाई दिनु पर्ने ? " कुरा ठिकै हो. अनि आइते ले सोच्छ, " मलाई कामै नगरी १५०० आइराछ, म किन बेक्कार मा दुख गर्ने ? " त्यो कुरा पनि ठिकै हो. अनि मित्तल पनि काम गर्न जादैन, र देश मा एक पैसा पनि बाकी हुदैन र दुवै जना भोकै बस्नु पर्ने हुन्छ. अब यो केस मा त्यहाँ को सरकार ले intervene गर्छ र भन्छ " तिमीहरु दुवै जना काम गर्न गएनौ भने म गोलि ठोकदिन्छु " . र उनीहरु दुवै जना काम गर्न त जानछन् तर कामचोर भै बिस्तारै गर्छन, जसले गर्दा Productivity घट्छ र बिस्तारै बिस्तारै देश को आर्थिक अवस्था नै डामाडोल हुन्छ, र तेस्ले भॊकमरी ल्याऊछ किनकि एउटा ले सोच्छ , " अर्को ले काम गरि हाल्छ नि म किन धेरै गर्ने, अर्को ले पनि सोच्छ, " खान, बस्न सबै बाड्ने हो क्यारे, अरुले काम गरेकै छन्, म बिस्तारै गर्छु " हो तेस्ले समानता त ल्यायो तर सबै लाई उत्तिकै गरिब बनायो र यो कुरा सरकार ले बुझेर हरेक कुरा मा कडा कन्ट्रोल गर्न थाल्यो . आम मानिस स्वतन्त्रता चाहन्छ र कसैले पनि आफ्नो व्यक्तिगत जिबन वा रोजगार मा हस्तक्ष्यप गरेको हेर्न चाहदैन, तर कम्युनिजम मा सरकार ले राम्रो काम नगर्ने लाई कारबाही गर्ने क्रममा सरकार आफै तानासाही भएर निस्कन्छ. र बिस्तारै मानिस हरु सरकार को बिरुद्ध बोल्न थालछन्, अनि गोप्य व्यक्ति हरुको प्रयोग गरि मारकाट हुन थाल्छ, तेसैले संसार का जति पनि कम्युनिस्ट नेता थिए जो पहिले समानता को नारा ले सत्ता मा आए, सबै बिस्तारै तानासाही भएर निस्केका छन्. उदाहरण को लागि हामी उत्तर कोरिया, रसिया का लेनिन र स्टालिन अथवा चिन का माओ लाई हेर्न सक्छौ. कम्युनिजम ले उभो गति मा नलैजाने कारण ले नै चिन , रसिया र धेरै अफ्रिकी मुलुक हरुले यो सिद्दान्त लाई त्यागी सकेका छन्.

अर्को तिर हेर्दा कम्युनिस्ट देश मा येस्ता पेसा पनि हुन्छन कि जहाँ मान्छे हरु प्राय बेरोजगार हुदैनन्, जस्तै डाक्टर. अब मानौ डाक्टर ले काम त राम्रोसंग गर्ला तर उसले त्यो सिप सिक्न को लागि भनेर ५,६,७ वा त्यो भन्दा बढी वर्ष बिताएको हुन्छ, तर बराबर बाड्ने कारण ले उसले एउटा कनडाक्टर ले जति कमाऊछ तेती नै कमाऊछ. तेसो हो भने उसले ७ वर्ष लाएर किन डाक्टरी पढ्ने ? यो उदाहरण बाट के प्रस्ट गर्न खोजेको हो भने, सत प्रतिसत समानता हुनु हुदैन, त्यो ठिक पनि हुदैन. अल्छि गर्ने आइते भन्दा दुख गर्ने मित्तल ले बढी पैसा कमाऊनै पर्छ. एस प्रकार को असमानता राम्रो पनि हो. हाम्रो नीति भनेको Fairness हुनु पर्छ, सत प्रतिसत समानता हैन. असमानता केहि हद सम्म राम्रो हो र स्वार्थ पनि केहि हद सम्म राम्रो हो किनकि एसले नै बिस्व लाई चलाई रहेको छ. स्वार्थ ले बिस्व कसरि चल्छ भनेर बुझ्न अर्को उदाहरण लिउ: एउटा चिया पसले बिहान ४ बजे उठेर चिया बेच्छ. उसले चाडै उठ्ने, पानी ल्याउने, दाउरा बाल्ने, दुध ल्याउने अनि चिया पकाउने भएको कारण ले बिहान अरु मान्छे ले तातो चिया को आनन्द लिन पाउछन्. तर त्यो चिया पसले ले अरुलाई सबेरै चिया खुवाएर समाज सेवा गर्छु भनेर दुख गरेको हैन, उसले पैसा कमाउनको लागि दुख गरेको हो, तर तेही पैसा कमाउने क्रम मा अरुले पानी तेस्को फाइदा लिन सके र चिया पसले र ग्राहक दुवै खुसि भए. त्यो स्वार्थ ले दुवैलाई फाइदा गरायो. बिल गेट्स ले संसार का मानिस ले कम्प्युटर चलाउन पाउन भनेर कम्प्युटर आविस्कार गरेको हैन, पैसा कमाउन लाई हो, तर तेस्ले हामीलाई पानी फाइदा पुर्यायो, लाखौ लाई रोजगारी दिलायो र उसले पैसा पनी कमायो. कसैले केहि फ्याक्ट्री खोल्छ वा पसल खोल्छ भने त्यो आफ्नो स्वार्थ पुरा गर्न को लागि हो, तर तेस्ले अरुलाई पनी फाइदा पुर्याउछ . बिल गेट्स को उदाहरण किन दिएको भने उ संसार को सबै भन्दा धनि मान्छे हो, उ बिस्व का १०० ओटा देश भन्दा पनी धनि छ, पुरै नेपाल भन्दा पनी धनि छ. तर उसले कसैलाई लुटेर पैसा कमाएर असमानता बढेको हैन, उसले आफ्नो Creativity प्रयोग गरेर तेस्मा जिबन बिताएर, दुख गरेर कमाएको पैसा हो र कोइ कसैले पनी बिल गेट्स ले त्यो पैसा नहुने संग बाड्नु पर्छ भन्छ भने त्यो गलत हो. तैपनि बिल गेट्स ले आफ्नो ९९% सम्पति सामाजिक कार्य मा दिने भन्ने बाचा गरेको छ र दिएको पनी छ. एसको मतलब केहो भने, हामीले जो कोहि धनि व्यक्ति लाई हेर्छौ र " यो येति धनि छ, अर्को येति गरिब छ " भन्छौ तर जसले केहि राम्रो काम गरेर पैसा कमाएको छ, त्यो असमानता खराब हैन, किनकि खुल्ला प्रतिस्पर्धा मा आधारित अर्थतन्त्र जसलाई हामी Social Market Economy / Market based Economyभन्छौ येस्मा एउटा लाई गरिब नबनाई कन अर्को धनि हुन सक्छ जसलाई हामी Economic Growth को संज्ञा दिन्छौ

असमानता का कारण हरु जस्तै सिक्ष्या, सरकारी नीति, भूगोल , व्यक्तिगत जिबन सैली यित्यादी लाई छोडेर अन्त्य मा हेरौ, असमानता किन नराम्रो हो र एस्लाई घटाउन के गर्न सकिन्छ.

असमानता किन नराम्रो हो भने, येदि आइते का छोरा छोरिको आम्दानी भैदेको भए उनीहरुले देश लाई केहि कर पनी तिर्थे, र त्यो देशले तेइ पैसाले बाटो , सिक्ष्या वा अन्य ठाउँ मा प्रयोग गर्न सक्थ्यो. आइते का छोरा छोरि ले सिक्ष्या नपाउदा उनीहरुको Talent पनी खेर गयो. न उनीहरुको दिमाग मा क्यान्सर को औसधि पत्ता लाउने सक्ति थियो कि, न उनीहरुले पानि बाट चल्ने गाडी को आविस्कार गर्थे कि. तेस्रो कुरा उनीहरुलाई विविन्न खोप हरु नलगाईएको हुनाले रोग लाग्ने सम्भावना पनी बढी भयो र तेस्ले क्षेत्र वा देश लाई नै असर पर्ने भयो. रोग बारे जानकारी नहुदा पनी रोग लाग्ने सम्भावना बढ्यो, तर यो रोग सरेर धनि मान्छे लाई पनी सर्ने भयो. रोग ले धनि गरिब , जात , देश भाषा केहि पनी भन्दैन, यो फैलिएपछि निरन्तर रुप मा फैलिन्छ र महामारी ल्याउन सक्छ. सबै भन्दा खतरनाक कुरा , जहाँ कुनै जात वा वर्ग लाई समान मौका दियिएको छैन, सोसन गरिएको छ, त्यहाँ कुनै न कुनै दिन बिद्रोह को ज्वाला मुखी फुट्छ फुट्छ, अनि हजारौ वा लाखौ ले आफ्नो ज्यान गुमाउनु पर्छ. समान अवसर भैदिएको भए नेपाली हरु नेपाली कै बिरुद्ध मा उठेर १४००० को ज्यान जादैन थियो होला र ६०००० ले अनाथ हुनु पर्दैन थियो होला. असमानता कै कारण ले सक्तिसाली Roman Empire ढलेको छ, असमानता ले थुप्रै अरु युद्ध हरु निम्त्याएको छ.

गरिबी र असमानता दुइ वटा जोडिएको कुरा हो , तेसैले असमानता को कुरा गर्दा गरिबी को पनी कुरा आउनु स्वाभाबिक हो. गरिबी र असमानता घटाउने कसरि ? एस्लाई घटाउन हामीले जो अवसर बाट पिडित छ, उसमा ध्यान केन्द्रित गर्नु पर्ने हुन्छ. गरिबी हटाउनु हाम्रो उदेस्य हुनु पर्छ अनि असमानता आफै कम हुन्छ. सबै भन्दा पहिले मान्छे स्वस्थ हुनु पर्यो, तेस्को लागि उसले चाहिने आहार पाउनु पर्यो. येसैको लागि भनेर भारत ले ३० अरब डलर को Nutrition Program अघि ल्याएको छ ताकी सबै ले सरिर लाई चाहिने पोस्टिक आहार पाउन. नेपाल को संधर्ब मा पनी यो पहिले पाइला हुन्छ किन भने " बच्चा लाई स्कुल पठाऊ" भनेर मात्र पुग्दैन, उसले खाली पेट मा पढ्न पनी सक्दैन र भोको पेट ले Cognitive Abilitiesमा पनी असर पुर्याउछ. तेसैले, पहिला स्वास्थ, अनि खाना, अनि मात्र सिक्ष्या, तेस पछि हामीले रोजगारी मा कुनै पनी तरिका को भेदभाब अन्त्य गर्नु पर्ने हुन्छ नत्र उसले पाएको सिक्ष्या को पनी कुनै मतलब हुदैन. येति भनि सक्दा तपाई हरुको मन मा लागि सकेको होला, भन्न त सजिलो छ तर एसको लागि पैसा चै कहाँ बाट आउछ.

हो, एसको लागि ऋण लिनु पर्यो. नेपाल मा पैसा नभाको हैन, पैसा प्रसस्त छ तर मान्छे हरु ऋण दिन तयार छैनन् किनकि त्यो फिर्ता आउने हो कि हैन ठेगान छैन. येस्ता गरिबी निवारण का प्रोग्राम मा बिदेसी संघ संस्था हरुले पनी मद्दत गर्ने प्रतिबद्दता जनाएकै छन् तर नेपाल सरकार आफ्नै संबिधान बनाउने, र कुर्सि जोगाउने ध्याउन्न मा ब्यस्त हुदा सिरियस समस्या हरु तिर सोच्नै पाको छैन. कुनै पनी बिदेसी ले आएर हाम्रो समस्या सुल्झाई दिदैन, हामी आफैले सुल्झाऊनु पर्छ. तेसका लागि हामी संग नीति हुनु पर्छ. गरिबी निवारण का लागि हामीले अहिले ऋण गरेर पैसा लिदा २० वर्ष मा त्यो पैसा को लगानी सजिलै उठ्छ.

हामी संग २ ओटा अप्सन छन्, कि हामीले अहिले जे जस्तो छ तेस्लाई तेत्तिकै छोड दिनु पर्छ तर तेसो गर्दा यो समस्या हामी संग अर्को ५०० वर्ष सम्म पनी यथावत रहन्छ. कि हामीले अहिले ऋण लिएर तेस्को ब्याज तिरेरै " Human Capital अर्थात् व्यक्ति को सिप मा लगानी गर्नु पर्यो , वा सिक्ष्या प्रणाली मा लगानी गर्नु पर्यो जसले हामीलाई २०-३० वर्ष मा यो ऋण चुक्ता गर्न मद्दत गर्छौ र तेस द्वारा यो ऐतिहासिक समस्यालाई सदा को लागि समाधान गर्छौ. कुन अप्सन छान्ने हो त्यो हामी मा भर पर्छ.

र अन्त्य मा सुरुवात कसरि गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा बंगलादेश का अर्थासास्त्री र नोबेल पुरस्कार बिजेता मोहमद युनुसले देखाई सकेका छन्. कोइ गरिब ले आफ्नै सानो ब्यापार गर्न खोजे पनी बैंक ले उसलाई ऋण दिदैन किनकि ऊ संग ऋण लिन का लागि चाहिने Security हुदैन. तेस्तै गरिब लाई छानेर मोहमद युनुस ले माइक्रो क्रेडिट भनिने, थोरै भन्दा थोरै ऋण दिन थाले. त्यो पैसा ले गरिब हरुले सानो सानो काम गर्न थाले जस्तै घडी बनाउने पसल खोल्ने हुन्छ कि, जुत्ता सिउने हुन्छ कि, समान बेच्ने हुन्छ कि , तरकारी खेति गर्ने हुन्छ कि , चिया पसल खोल्ने हुन्छ कि जसो गरेर जीविकोपार्जन गरि आफ्नो जिबन स्तर सुधारे र छोरा छोरि लाई पढाउन सफल भए. र बिस्तारै त्यो ऋण पनी तिरे. ति माइक्रो क्रेडिट लिएर सुरुवात गर्ने मान्छे का छोराछोरि आज ठुलो ठुलो ठाउँ मा पुगेका छन्. माइक्रो क्रेडिट ले दसौ लाख मान्छे लाई गरिबी को रेखा बाट उचालेको छ र आज यो प्रक्रिया बंगलादेश मात्र नभई बिस्व भरि नै फैलिएको छ. एसले गरिबी निवारण का साथ साथै असमानता पनी घटाएको छ.

अर्को कुरा, एसले सान्ति ल्याएको छ. रोजगार नहुदा गरिब हरुले पेट पाल्न का निम्ति चोरेर, लुटेर पनी खानु पर्ने हुन्थ्यो होला, तेस्ले हिम्सा उत्पन्न गर्थ्यो होला र धेरै को ज्यान पनी जान्थ्यो होला तर रोजगारी ले त्यो सबै कुरा हुन बाट बचाएको छ. तेसैले नै मोहमद युनुस लाई अर्थशास्त्र को नभई सान्ति को लागि नोबेल पुरस्कार दियिएको थियो किनकि रोजगारी ले सान्ति स्थापना गर्यो.

माथि उल्लेख कुरा हरु मा सुधार गरे र तेही अनुसार को नीति ल्याए धेरै हद सम्म असमानता घटाउन सकिन्छ.  

मुल्यबृद्धि किन हुन्छ ?

By: Bikal Dhungel 

मूल्यवृद्धि नेपाल को एक प्रमुख समस्या हो जसले सबै स्तर को मान्छे को जिबन मा प्रभाब पार्छ. बिशेस गरि गरिब दिन-दुखि लाई यो जिबन र मरण को बिषय हुन्छ. तैपनि नेपाल सरकार ले येसको समाधान गर्न को लागि केहि कदम चालेको जस्तो देखिन्न र मुल्यबृद्धि लाई राम्रो संग बुझेको जस्तो पनि देखिदैन. गत हप्ता साझा सवाल मा येस बिषय मा बहस गरियो तर एक ले अर्का लाई दोस लाउने बाहेक केहि छलफल भएन. तेसैले, यो लेख मार्फत छोटो र सरल रुप मा भन्न चाहन्छु, मुल्यबृद्धि के हो.

आर्थशास्त्र अथवा अंग्रेजी मा Economics ले भन्छ: मूल्य २ ओटा तत्व ले निर्धारण गर्छ, माग (Demand) र आपूर्ति (Supply) . कुनै पनि चिज को माग धेरै छ तर आपूर्ति कम छ भने तेसको मूल्य बढी हुन्छ र ठिक उल्टो कुनै पनि चिज को माग थोरै छ तर आपूर्ति धेरै छ भने तेसको मूल्य कम हुने गर्छ. उदाहरण को लागि, हिरा को आपूर्ति कम छ तेसैले मूल्य बढी हुन्छ र नुन को आपूर्ति धेरै छ तेसैले मूल्य पनि कम नै हुने गर्छ. धेरै मात्रा मा हिरा आपूर्ति गर्ने हो भने तेसको मूल्य पनि घट्दै जानेछ. तेसैले, माग र आपूर्ति को नियम बुझ्नु मूल्य वृद्धि लाई बुझ्ने पहिलो पाइला हो. दोस्रो कुरा, हामीले समान को मूल्य कसरि निर्धारण गरिन्छ भन्ने बुझ्नु पर्ने हुन्छ. यो सामान्य छ, त्यो समान बनाउन लागेको खर्च जस्तै ठोस पदार्थ का मूल्य, कामदार को ज्याला, ढुवानी खर्च, सरकार लाई बुझाउनु पर्ने कर र अन्त्य मा त्यसबाट लियिने नाफा लाई मध्यनजर गरेर समान को बजार मूल्य तोकिन्छ.

येस मद्दे कुनै पनि चिज, ज्याला, ढुवानी अथवा अन्य कुरा मा मूल्य घटाउन सकियो भने पुरै सामान को मूल्य घटाउन सकिन्छ तसर्थ धेरै बिक्रि गराउन सकिन्छ. अमेरिकी र यूरोपेली कम्पनी हरुले भारत र बंगलादेश जस्ता देश हरुमा उत्पादन गराउनु सामान को मूल्य घटोस र फाइदा बढोस भनेर नै हो किनकि अमेरिका मा उत्पादन गर्नु भन्दा बंगलादेश मा उत्पादन गर्दा कामदार र अन्य खर्च कम हुन्छ र त्यो सामान ढुवानी गरेर फेरी अमेरिका नै पठाउनु धेरै सस्तो हुन आउछ. येही कारण ले हालसाल नाइक, वाल्मार्ट , ग्याप, जारा जस्ता ठुला कम्पनी हरु सामान बंगलादेश मा उत्पादन गरि अन्य ठाउँ मा निकासी गर्ने गर्छन.

अब नेपाल को सन्धर्व मा फर्केर आउदा, नेपाल आयात मा निर्भर देश हो. यहाँ आउने प्राय सामान विदेश बाट आयात गर्नु पर्ने हुन्छ. तरकारी कै उदाहरण लिनु पर्दा विदेश बाट भित्रिने तरकारी मा ढुवानी खर्च बढी हुने हुन्छ, साथसाथै आयकर पनि तिर्नु पर्ने हुदा मूल्य बढ्ने गर्छ. तेसैले स्वदेश भित्रै उत्पादन बढाउनु भनेको मूल्य कम हुनु र जनता ले राहत पाउनु हो. येसले बाताबरणमा पनि सकारात्मक असर पार्छ. येति भन्दा भन्दै यो पनि बुझ्नु जरुरि छ कि स्वदेश मै उत्पादन हुनु भन्ने बित्तिकै मूल्य कम हुने अवस्य हैन. कुनै सामान अरु देश ले सस्तो र भरपर्दो उत्पादन गर्न सक्ने हुन्छ जसलाई अर्थसास्त्र मा 'कमपाराटिभ आडभानटेज' भनिन्छ. स्वदेश मै कम मूल्य मा उत्पादन गर्न सिप चाहियो, तेसका लागि चाहिने संरचना हरु बनाउनु पर्यो, नियम बनाउनु पर्यो र बजार लाई नियन्त्रण गर्ने निकाए हुनु पर्यो. बजार पनि नियम अनुसार नचले येसले समस्या हरु उत्पन्न गराऊछ. एक जल्दो बल्दो उदाहरण हो " स्पेकुलेसन् " जसको ठेट नेपाली सब्द मलाई थाहा भएन. स्पेकुलेसन् को उदाहरण दिनु पर्दा , हामीलाई थाहै छ कि अरु बेला भन्दा दशैं को बेला खसी को बिक्रि धेरै हुन्छ र मूल्य पनि बढी पर्छ. अब मानौ कि एक जना व्यक्ति ले काठमाडौँ भित्रिएका सबै खसी किनिदियो र गोठ मा ल्याएर राखिदियो. बजार मा खसी नपाएर दशैं को मुख मा मान्छे हरु खसी खोज्दै हिड्न थाले र पाए देखि तेसको लागि बढी मूल्य पनि तिर्न तयार भए. अनि त्यो लुकाउने मान्छे ले गुप्त रुप मा बढी मूल्य मा खसी बेच्न थाल्यो र नाफा कमाउन थाल्यो. यो स्थिति मा सरकार ले तेस्तो व्यक्ति लाई कारबाही गर्न नसक्दा साधारण जनता मार मा अवस्य पर्ने भए. यो नियत ग्यास मा पनि देख्न सकिन्छ. कोहि बिक्रेता ले ग्यास लुकाएर बढी मा बेचेको कुरा बेला बेला मा सुन्न मा आइन्छ. मूल्य वृद्धि को कारण तेही हो. अमेरिका को मोर्टगेज बजार अर्थात् घरजग्गा किनबेच मा धेरै भन्दा धेरै स्पेकुलेसन् को कारण ले २००७ मा बिस्व भरि नै आर्थिक मन्दी आएको थियो. स्पेकुलेसन् आफै मा खराब भने हैन, येदि हामीलाई थाहा छ कि भोलि पानी पर्नेछ र पसल जान सकिदैन भने हामी आजै खानेकुरा किन्छौं . यो पनी एउटा स्पेकुलेसन् हो. स्पेकुलेसन् भनेको सिधा अर्थ मा बुझ्दा अनुमान हो. तैपनि २-४ जना मान्छे ले कारणबस भोलि को साटो आज सामान किन्दैमा त्यो सामान को मूल्य तत्काल बढ्दैन. तेसैले एस्तो स्पेकुलेसन् ले अरु मान्छे लाई मार मा पार्दैन. तर येदि कसैले आफु फाइदा खान को लागि मौका को फाइदा उठाई अरु मान्छे लाई समस्या मा पार्छ भने त्यो गलत हो. नेपाल मा येस्ता खालका फाइदा खान को लागि गरिने स्पेकुलेसन् ग्यास, तेल, चिनी, चामल र अन्य खाद्द्य बस्तु हरुको बजार मा देखिन्छ.

मूल्य वृद्धि को अर्को प्रमुख कारण नेपाल को भौतिक पुर्बाधार हो. सुनकोशी मा आएको पहिरो ले चिन बाट आयात गरिने सामान ठप्प भएको छ किनभने चिन को सामान आउने राजमार्ग तेही मात्र एक हो. येसको मतलब, आपूर्ति मा कमि हुनु र माथि उल्लेख नियम अनुसार मूल्य स्वत बढ्नु. बाटो बन्द भएर सामान नआउदा बढेको मूल्य को कारण हामीले बिक्रेता लाई गाली गरेर तेसको अर्थ हुदैन. मानौ म एक आलु बिक्रेता हुँ र प्रति किलो १० रुपिया मा बेच्दै आएको छु. आज बिहान सुन कोशी मा पहिरो गयो र सामान आयात हुन पाएन. रेडियो टीबी मार्फत जनता ले त्यो कुरा थाहा पाए तेसैले भोलि वा पर्सि को लागि समेत मसंग आलु किन्न आए. ३ जाना मध्धे एउटा ग्राहक ले भन्छ " म १ किलो आलु लाई १० को साटो १५ रुपिया दिन्छु, अर्को ले भन्छ म २० दिन्छु र तेस्रो ले भन्छ म २५ दिन्छु " , म र सायद तपाई पनी तेही २५ दिने ग्राहक लाई बेच्नु हुनेछ. यो स्थिति मा कसैले त्यो बिक्रेता लाई महंगी को दोष दिएर हुदैन, महंगी उसले ल्याएको हैन, महंगी पहिरो को कारण ले भएको हो. येदि सरकार ले चिन बाट आउने अर्को बैकल्पिक बाटो निर्माण गरिदिएको भए एक ठाउँ मा पहिरो जाने बित्तिकै तेसरी मूल्य वृद्धि हुदैनथ्यो किनकि सामान अर्को बाटो बाट पनी ल्याउन सकिन्थ्यो. प्राकृतिक प्रकोप जस्तै, द्वन्द, राजनीतिक अस्थिरता र दुइ देश बीच को झगडा पनी हुन्छ. नेपाल को चिन वा भारत संग लडाई परेको खण्ड मा नेपाल जाने सामान अनिश्चितकालिन रोक लगाउन सक्छन जसले नेपाल मा भोकमरी को सिर्जना गराऊन सक्छ.

सन् १९७३ मा तेल निर्यात गर्ने राष्ट्र हरुको संगठन ओपेक ले इजरायल लाई समर्थन गरेको निउ मा पश्चिमी मुलुक हरुमा तेल निर्यात मा रोक लगाएको थियो जसले युरोप र अमेरिका को अर्थतन्त्र मा नकारात्मक असर परेको थियो. त्यो घटना ले तेल मा निर्भर हुने क्रम घटाउन यूरोपेली मुलुक हरुमा ग्रीन इनर्जी प्रति को लोकप्रियता बढाईदियो. येसले के जनाउछ भने २ देश बीच को द्वन्द वा दुस्मनी ले पनी महंगी द्वारा साधारण जनता लाई मार मा पार्छ.

मूल्य वृद्धि को कुरा गर्दा सरकार को नीति लाई छोड्न सकिन्न. मूल्य भनेपछि पैसा को कुरा आउछ, पैसा को मामिला हेर्ने सरकारी निकाय राष्ट्रबैंक हो. सबै बैंकहरुको आमा राष्ट्रबैंक. मुद्रा नीति राम्रो नहुदा तेसको असर अर्थतन्त्र माथि पर्न जान्छ. हुन त राष्ट्रबैंक राजनीतिक हस्तछेप बाट पर नै हुन्छ तर केहि हद सम्म भने राष्ट्रबैंक मा पनी राजनीतिक प्रभाब परेकै हुन्छ. राष्ट्रबैंक को प्रमुख नीति आर्थिक वृद्धि मा सहयोग पुर्याउने र स्थिरता ल्याउने हो जसको अर्थ यो हैन कि राष्ट्रबैंक ले जति भन्यो तेती पैसा छाप्न पाउछ. राष्ट्र बैंक का अर्थशास्त्री हरुले आर्थिक वृद्धि वा गिरावट को आधारमा अर्थतन्त्रमा कति पैसा पठाउने वा कति पैसा फिर्ता लिने निर्णय गर्छन. अर्थतन्त्रमा धेरै वृद्धि हुदा तेस्लाई "ओभरहिटिंग" हुन नदिन राष्ट्र बैंक ले ब्याजदर बढाउने गर्छ र आर्थिक मन्दी भएको बेलामा लगानी बढाऊन प्रेरित गर्न ब्याजदर घटाउछ. लगानी बढ्दा रोजगारी सिर्जना हुन्छ. तर बास्तविकता मा ठ्याक्कै कति पैसा छाप्ने भन्ने कुरा सजिलो छैन. युरोप र अमेरिका का नोबेल पुरस्कार पाएका अर्थसास्त्री हरुले गरेको हिसाब पनी सत्प्रतिसत मिल्दैन किनकि अर्थ तन्त्र मा प्रतेक दिन धेरै लेनदेन, र व्यापार हुन्छ जुन ठ्याक्कै कति ले घट्यो कति ले बढ्यो येकिन गर्न गारो हुन्छ. तैपनि नेपाल राष्ट्रबैंक यो काम मा असफल नै भएको देखिन्छ. अर्थशास्त्र को साधारण नियम अनुसार आर्थिक वृद्धिदर भन्दा बढी पैसा छाप्दा देश मा भएका बस्तु ( गुड्स एंड सर्भिसेस ) जत्ति का तत्ति हुने तर पैसा को मात्रा बढ्दा तेस्ले मूल्य वृद्धि गराऊछ. येसको थोरै फाइदा हरु छन् तर धेरै बेफाइदा हरु पनी छन्. येस किसिम को मूल्य वृद्धिलाई "इन्फ्लेसन" भनिन्छ. येस प्रकार को मूल्य वृद्धि बुझ्न का निम्ति 'इन्फ्लेसन' के हो बुझ्नु पर्ने हुन्छ, र तेसका लागि यो एक उदाहरण लिउँ, एउटा देश मा एक गोठाला छ र उसको एउटा गाई पनी छ, र त्यो देश मा १०० रुपिया छ. यो भन्नु को कारण त्यो गाई को मूल्य १०० रुपिया हो. अब मानौ त्यो देश ले अर्को १०० रुपिया पनी छाप्ने निर्णय गर्यो. तर गाई त एउटा मात्रै छ, बढेको छैन. भन्नु को मतलब बस्तु बढेको छैन, तर पैसा को संख्या मात्र बढ्यो, र त्यो गाई को मूल्य २०० भयो. यो उदाहरण मा पैसा मात्र बढी छापेर केहि पनी फरक परेन. त्यो देश धनि भएन. अब मानौ त्यो गाईले बाच्छो पायो, र २ वर्ष पछि त्यो बाच्छो ले पनी दुध दिन थाल्यो र उसले आम्दानी गर्ने हुदा र बस्तु को संख्या बढेको हुदा राष्ट्रबैंक ले अर्को ५० रुपिया छाप्यो किनकि त्यहाँ बस्तु पनी धेरै छ. यो भन्नु को मतलब त्यो देश मा एउटा बाच्छो को आर्थिक वृद्धि भयो र त्यो देश हिजो को भन्दा धनि भयो. एकछिन को लागि मानौ कि माथि उल्लेख गरिएको गोठाला छिमेकि देश मा बस्छ, र उसको तलब ले आफ्नै ठाउँ मा सामान किन्छ. एउटा मात्र गाई हुदा उसको तलब १० रुपिया थियो तर दुइटा गाई हुदा उसको तलब मा पनी वृद्धि भएर १५ रुपिया हुन गयो. उसको तलब बाट उसले छोराछोरि को भबिस्य को लागि भनेर ५ रुपिया बचत गर्दै आएको थियो. मानौ त्यो देश को राष्ट्रबैंक ले कुनै कारण बस पैसा को मात्रा १० गुना ले बढाईदियो. तेसो गर्दा त्यो गोठाला को तलब पनी १० गुना ले बढेर १५० त भयो तर तलब बढेपछि उसले उपभोग गर्ने सामान को पैसा पनी तेही अनुसार बढ्यो. तेसैले झट्ट हेर्दा त कुनै समस्या देखिएन तर अब अर्को प्रस्न उठ्छ कि उसले हिजो १५ रुपिया तलब पाएको बेलामा जुन ५-५ रुपिया बचत गरेको थियो, त्यो पैसा ले उसले अब सामान किन्न सक्दैन किनकि मूल्य १० गुना ले बढेको छ. भनेको मतलब, उसको बचत सखाप भयो. तेसैले इन्फ्लेसन ले हिजो ऋण लिएर आजको पैसा मा तिर्ने मान्छेलाई त राम्रै होला तर एउटी बुढी आमा जसले जिबन भरि दुख गरेर बुढेसकाल को लागि बचत गरेर राखेकी थिन, उनको बचत सबै ध्वस्त भयो. तेसैले इन्फ्लेसन ले जहिले पनी गलत व्यक्ति लाई असर पार्छ.

यो एउटा सजिलो उदाहरण मात्रा भयो, तर बास्तभिक जिबन मा इन्फ्लेसन कम्प्लीकेटेड छ किनकि मूल्य वृद्धि एउतै गति मा हुदैन. येदि मान्छे को तलब पनी ५% ले बढ्ने हो, मूल्य वृद्धि पनी ५% ले हुने हो र मान्छे ले बिगत मा बचत गरेको पैसा को ब्याज दर पनी इन्फ्लेसन जति छ, तेती प्रतिसत नै पाउने हो भने मूल्य जति वृद्धि भए पनी तेस्ले कुनै असर पार्दैन. तर बास्तबिक जिबन मा मूल्य सबै तिर एउतै गति ले बढ्दैन, तलब पनी सबैको बढ्दैन, र बेरोजगार, बिद्यार्थी र काम गर्न नसक्ने अन्य वर्ग हरु मूल्य मात्र बढ्दा मार मा पर्ने हुन्छन. इन्फ्लेसन को कारण ले अर्जेन्टिना, जिम्बाब्वे र अन्य मुलुक ठुलो संकट मा परेका थिए . जिम्बाब्वे मा गन्नै नसकिने मात्रा मा पैसा छापेको हुनाले र तेस्ले पैसा को मूल्य अथवा किन्न सक्ने शक्ति ( पर्चेजिंग पावर ) घटेको हुदा सरकारी कर्मचारी लाई तलब पनी नगद नभई जिन्सी मा दिने गरिएको थियो, १ अरब जिम्बाब्वे डलर को एउटा नोट हुने गर्थ्यो . इन्फ्लेसन ले इतिहास मा युद्ध पनि  निम्त्याएको  छ. १९२० को दसक मा बिस्व आर्थिक मन्दी हुदा जर्मनी मा अति इन्फ्लेसन हुदा तेस्ले मध्यम बर्गीय मानिश हरुको बचत सबै खत्तम पारिदियो, र लाखौ मानिश बेरोजगार भए जसको कारण उनीहरु उघ्र हुन पुगे र तेस्ले हिटलर को जन्म दियो. हिटलर कै कारणले पछि दृतिय बिस्व युद्ध हुदा ८ करोड भन्दा बढी मान्छे ले ज्यान गुमाउनु पर्यो र धेरै धनजन को छ्यति भयो.

अब आजको नेपाल को परिबेस मा फिर्ता आउँ. ३० लाख भन्दा बढी नेपाली विदेश मा बसछन्. तिनीहरु बाट हरेक महिना/वर्ष पठाइने पैसा जसलाई रेमिटान्स भनिन्छ, त्यो व्यापक रुप मा बढी रहेको छ. नेपाल को अर्थतन्त्र को एक चौथाई भन्दा बढी पैसा रेमिटान्स भित्रने गर्छ. बढी रेमिटान्स भित्रनु भनेको मान्छे को हात मा बढी पैसा हुनु हो. तर दुर्भाग्यबस 'गुड्स एंड सर्विसेस ' को मात्रा भने थोरै मात्र बढेको छ. येसको असर , माथि उल्लेख गरिएको उदाहरण जस्तै, भएको सामान को भाउ बढ्ने मात्र हो. येदि मान्छे हरुको हात मा पैसा धेरै र त्यो पैसा लगानी गरेर तेस्ले रोजगारी सिर्जना गरेर बस्तु को मात्रा पनी बढेको भए तेस्लाई आर्थिक वृद्धि भन्न मिल्थ्यो, तर बस्तुभाउ जत्ति का तत्ति, पैसा मात्रै धेरै हुदा त्यो पैसा महंगी ले खाईदिन्छ तर मान्छे को जिबनस्तर जति बढ्नु पर्ने हो, तेती बढ्दैन. पैसा हुन्जेल मान्छे ले सामान महंगै तिरेर पनी खरिद गर्न सक्छ तर जब उ संग पैसा हुदैन, उ ठुलो समस्या मा पर्छ. तेसैले, जब खाडी मुलुक हरुमा भौतिक संरचना बनाउने काम सकिन्छ र नेपाली कामदारहरुको आवस्यक पर्दैन, त्यो दिन नेपाल र नेपाली ठुलो समस्या मा पर्छन. सामान को भाउ घट्न समय लाग्छ तर हामीलाई कतिपय बस्तु दिनहु रुप मा चाहिन्छ र त्यो खरिद गर्ने अवस्थामा हामी हुदैनौ. तेसैले बैदेसिक रोजगार एक 'टाईम बम' पनी हो. आजकै संधर्ब मा हेर्दा पनी जुन परिवार को सदस्य विदेश बाट पैसा पठाऊछन्, उनीहरुलाई महंगी ले तेत्ति असर पारेको छैन, तर जो गरिब छ, जसले नेपालमै मजदुरी गरेर खानु पर्छ, उसको जिबन निकै कस्टकर छ. बैदेसिक रोजगार ले उसलाई झन् चपेटा मा पारेको छ.

मुल्यबृद्धि को अर्को पाटो जनसंख्या वृद्धि हो. नेपाल को जनसंख्या ३ करोड को हाराहारी मा पुगी सकेको छ. खाने मुख धेरै तर बस्तु को मात्रा जत्ति को तत्ति हुदा सामान को मूल्य बढ्नु स्वभाविक हो. बढी मान्छे हुदा खेति गर्ने जमिन मा घर बनाइएका छन्, बाटो घाटो बनाइएका छन् तर खाद्यान्न को माग भने बढी रहेको छ. नेपालमा मात्रै हैन, यो बिस्व भरि नै ठुलो संकट को रुप मा उत्पन्न भएको छ. ७ अर्ब जनसंख्या तेसमाथि व्यापक आर्थिक वृद्धि भएका मुलुक हरु जस्तै चिन, भारत, दक्षिण अफ्रीका , ब्राजिल यित्यादी मुलुक हरुको खाद्यान्न को मूल्य बढाउनु मा ठुलो हात छ. चिन ले बिगत ३० वर्ष मा लगभग ६० करोड मान्छे लाई गरिबी को रेखा बाट माथि उचालेको छ. चिन आज अमेरिका पछि को दोस्रो ठुलो अर्थतन्त्र हो र येसले महंगी बढ्नु मा के असर पार्छ भने, चिनिया नागरिक धनि हुदै जादा उनीहरुले बढी खाद्यान्न को माग गर्छन, र चिन को जनसंख्या १ अरब भन्दा बढी हुदा तेस्ले बिस्व बजार मै सामान को मूल्य बढाईदिन्छ र अरु गरिब देश हरु जुन छन्, त्यहाँ का मानिश ले एकाएक खाद्यान्न त्यो मूल्य मा किन्न सक्ने अवस्था मा हुदैनन्. चिन बाट चामल को माग धेरै आएको, र आफ्नो देश को किसान हरुले बढी मूल्य पाउने हुदा भियतनाम , इन्डोनेसिया यित्यादी का किसान हरु चामल निर्यात गर्न उत्सुक भए. र आफ्नै देश मा सबैलाई खान नपुगेको हुदा ति देश का सरकारले चामल निर्यात मा रोक लगाइदियो. भारत ले पनी चामल निर्यात मा रोक लगाइदियो जसको असर नेपाल मा पनी पारेको थियो तर नेपाल सरकार को आग्रह मा भारत ले नेपाललाई चामल निर्यात गर्न दिएकाले हलुको भएको छ. तेसैले, बिस्व को राजनीतिक र आर्थिक स्थितिले पनी नेपाल मा मूल्यवृद्धि गराऊछ.

मूल्य वृद्धि का यी सबै कारण हरु हुन. कुनै मा हामीले चाहेर पनी केहि गर्न सक्दैनौ, कुनै मा सक्छौ. अब अन्त्य मा हामी अथवा हाम्रो सरकार ले येसको नकारात्मक असर पर्न बाट रोक्न के गर्न सक्छ त ?

१- देश भित्रै  उत्पादन मा जोड दिनु पर्यो ताकी हामी संग पैसा को संगसंगै सामान वा बस्तु को पनी वृद्धि होस्.

२- सरकार ले बजार व्यवस्था गरिदिनु पर्यो जस्तै कोहि किसान ले आफ्नो तरकारी बजार मा ल्याऊछ भने उसले बिक्रेता ' होलसेलर ' लाई बेच्दा त्यो होलसेलर ले कति सम्म नाफा खाएर उपभोगता लाई बेच पाउने, तेसको सिमा तोक्दिनु पर्यो ताकी उपभोगता मारमा नपरुन.

३- खुल्ला प्रतिस्पर्धा हुनु पर्यो ताकी येदि कसैले हामीलाई महँगो मा सामान बेचछ भने हामी अर्को बिक्रेता को मा जान सकौं.

४- स्पेकुलेसन को केस मा सरकार ले निघ्रानी गर्दिनु पर्यो ताकी कसैले कुनै अवस्था को फाइदा उठाई जनता लाई असाधारण रुप मा मूल्य वृद्धि गराई मार मा पार्न नसकोस.

५- बन्द, हड्ताल र कुनै पनी तरिका ले बजार र किन बेच को प्रक्रिया मा नकारात्मक असर पार्न दिनु भएन. हो प्रजातान्त्रिक मुलुक मा सबैले आफ्नो विचार राख्न पाउछ र आफ्नो स्वतन्त्रता पाउछ तर उसले अरुको स्वतन्त्रता मा हानी पुर्याउनु पाउदैन. आफ्नो माग पुरा गर्न को लागि नेपाल बन्द गर्ने, राजमार्ग अबरुद्ध गर्ने, तोडफोड गर्ने यित्यादी काम को अन्त्य हुनु पर्यो.

६- ठुलो स्तर मा सरकार ले कुनै पनी ठाउँ मा जाने सडक को बैकल्पिक मार्ग को स्थापना गरिदिनु पर्यो. बिशेसगरि २० लाख भन्दा बढी मान्छे बसोबास गर्ने काठमाडौँ उपत्यका जोड्ने २ ओटा मात्र राजमार्ग हुनु प्रकिर्तिक प्रकोप को बेला खतरनाक साबित हुन सक्छ. यो हामीलाई सुनकोसी को पहिरोले देखाई सकेको छ.

७- लगानी को स्थिति को सिर्जना हुनु पर्यो. यो भनेको राजनीतिक स्थिरता नै हो. राजनीतिक स्थिरता नहुदा नत नेपाली हरुले नै लगानी गर्छन, नत बिदेसी ले नै. झन् भएको क़लकारखाना पनी बन्द हुदा तेस्ले झनै बढी महंगी ल्याऊछ.

८- जनसंख्या वृद्धि मा नियन्त्रण ( सिछ्या , परिवार नियोजन )

यी ८ ओटा कुरा अनुसार जादा मूल्य वृद्धि धेरै हद सम्म रोक्न सकिन्छ.